Χάρης Βλάδος : 2 λόγια για την οικονομική επιστήμη...

Επιστήμη δεν σημαίνει – για να είμαστε ακριβείς – απλώς «γνωρίζω κάτι καλά», με βάση μια απλουστευτική απόδοση του ρήματος «επίσταμαι». Το σημαντικότερο στον ορισμό των σύγχρονων επιστημών είναι το «πώς» αυτές καταφέρνουν να γνωρίσουν κάτι καλά. Εδώ αναφύεται, λοιπόν, το ζήτημα του προσδιορισμού της μεθόδου που μπορεί να χαρακτηρισθεί επιστημονική και χωρίς απάντηση σε αυτό δεν μπορεί να υπάρξει ουσιώδης ορισμός για κάθε επιστήμη.

Αλλά και βαθύτερα, ποιος ο ρόλος της επιστήμης; Ο Francis Bacon, στις αρχές του 17ου αιώνα, ισχυρίστηκε πως ο σκοπός της επιστήμης είναι η βελτίωση της μοίρας του ανθρώπου πάνω στην γη, διαμέσου της συλλογής γεγονότων από την συστηματική παρατήρηση και την εξαγωγή θεωριών από αυτά. Σύμφωνα και με την συγκλίνουσα γνώμη του Γαλιλαίου, το βασικό στην πραγματική επιστήμη είναι το αποδεχθεί κανείς τα γεγονότα και να οικοδομήσει εκείνη τη θεωρία που εναρμονίζεται με αυτά.

“ Για Μια Νέα Οικονομική και Βιομηχανική Πολιτική ”

Σε αυτήν την βάση, η επιστήμη –κάθε επιστήμη- είναι ένα σύνολο λογικών και εμπειρικών κανόνων που επιτρέπουν την συστηματική παρατήρηση εμπειρικών φαινομένων προκειμένου να τα κατανοήσουμε. Είναι, τελικώς, ένα οργανωμένο σώμα γνώσης σχετικά με τον εμπειρικό κόσμο που πηγάζει από την εφαρμογή λογικών και εμπειρικών μεθόδων. Επίσης, κατά την άποψη του σπουδαίου κλασικού οικονομολόγου John Stuart Mill, η επιστήμη πρέπει να ασχολείται με τη συλλογή αληθειών, να λαμβάνει γνώση ενός φαινομένου και να επιδιώκει να διατυπώσει τον νόμο που το διέπει. Σύμφωνα με την άποψη του, λοιπόν, η επιστήμη πρέπει να συγκεντρώνεται στην ταξινόμηση των αιτιών που προκαλούν διάφορα φαινόμενα. Έτσι στη σύγχρονη εποχή, συνολικά, ο όρος επιστήμη δηλώνει περισσότερο το σύνολο ομοειδών και ταξινομημένων γνώσεων.

Σε συνολικούς όρους, σύμφωνα με τον επίσης διαπρεπή οικονομολόγο Young, η ερμηνευτική προϋπόθεση όλων των κοινωνικών επιστημών είναι -όπως και στις φυσικές επιστήμες- το πως πρέπει βασίζονται στη θεμελιώδη προϋπόθεση ότι η περίπλοκη εξέλιξη των γεγονότων μπορεί με κάποιον τρόπο να ερμηνευτεί. Συγκεκριμένα, συμβάντα που δίνουν την εντύπωση πως είναι αυθαίρετα ή παράξενα, μπορούν να ενταχθούν σε ένα σύστημα το οποίο αφήνει περιθώρια μόνο για αξιόπιστη ομοιομορφία και κανονικότητα. Για αυτόν, στην πράξη, αυτό είναι το πρώτο άρθρο πίστης κάθε επιστήμονα. Και το δεύτερο άρθρο αυτής της πίστης είναι πως η κρυφή αυτή ομοιομορφία μπορεί να μας γίνει γνωστή μόνο χάρη στο σύνολο μεθοδικών και υπομονετικών αναζητήσεων, το οποίο αποκαλούμε επιστημονική έρευνα. [i]

Σύμφωνα με έναν επίσης διαπρεπή οικονομολόγο του προηγούμενου αιώνα, τον Sir John Hicks, η επιστήμη αποτελείται από ένα σώμα προτάσεων που έχουν, πάντοτε, τα εξής 3 διακεκριμένα χαρακτηριστικά: Αφορούν πραγματικά πράγματα και φαινόμενα που παρατηρούνται, είναι γενικές προτάσεις που αφορούν τάξεις φαινομένων και τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ τους και, τέλος, είναι προτάσεις πάνω στις οποίες μπορούν να στηριχθούν ορισμένες προβλέψεις που μπορούν σε κάποιο βαθμό να γίνουν αποδεκτές.

Σε τελική ανάλυση, δηλαδή, η επιστήμη πρέπει να βασίζει τα αποτελέσματα της, όσο το δυνατόν περισσότερο, σε δεδομένα και όχι σε στοιχεία που συνδέονται με κρίσεις που προέρχονται από τα συναισθήματα του ερευνητή. Αυτό, φυσικά, δεν ήταν δεν είναι και δεν θα είναι, ποτέ, καθόλου εύκολο…

Άρα, μπορούμε να πούμε πως στις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες, ο όρος επιστήμη προσδιορίζει τη συστηματική, αντικειμενική μελέτη των εμπειρικών φαινομένων και το σύνολο των γνώσεων που προκύπτουν από αυτήν. Δυσκολίες, όμως, προκύπτουν πάντοτε σε σχέση με το κάθε ένα από τα προσδιοριστικά επίθετα της: Συστηματική (systematic), αντικειμενική (objective) και εμπειρική (empirical) και τι σημαίνει στην πράξη κάθε ένα από αυτά… [ii]

Με βάση τα προηγούμενα, ένας χρήσιμος τυπικός ορισμός της Οικονομικής επιστήμης -σύμφωνα με τον Paul Samuelson (1973) είναι πως αυτή είναι η μελέτη των τρόπων που τελικώς επιλέγουν (χρησιμοποιώντας ή όχι χρήμα) οι άνθρωποι και οι κοινωνίες τους για να απασχολήσουν τα παραγωγικά μέσα που έχουν πολλές εναλλακτικές χρήσεις, προς παραγωγή διάφορων αγαθών και προς διανομή αυτών μεταξύ διάφορων ατόμων και κοινωνικών ομάδων για να τα καταναλώσουν, σήμερα ή στο μέλλον. Και αναλύει, φυσικά, το κόστος & την ωφέλεια που προκύπτει από τη βελτίωση του κατανομής των παραγωγικών μέσων.

Στην άποψη μου, ο απλούστερος –και ίσως περιεκτικότερος…- ορισμός της Οικονομικής επιστήμης είναι αυτός του Alfred Marshall (1842-1924) που μας λέει πως η Οικονομία ως επιστήμη δεν είναι τίποτα άλλο παρά η μελέτη της ανθρωπότητας στην διεξαγωγή της καθημερινής της ζωής: «Ο ρόλος της (οικονομικής) επιστήμης είναι να ομαδοποιήσει και να αναλύσει τα οικονομικά φαινόμενα και να χρησιμοποιήσει τις αντλούμενες από την παρατήρηση και την εμπειρία γνώσεις» [iii]. Δηλαδή, τα Οικονομικά ακουμπούν, στην ουσία, τα πάντα που αφορούν την κοινωνική μας ζωή. Άραγε ποια διάσταση της κοινωνικής μας ζωής βρίσκετε, εξ’ ορισμού, «έξω» από την προβληματική της οικονομικής επιστήμης; Μάλλον, καμία…

Μα πέρα από τα πολλαπλά και ιδιαιτέρως λεπτά εννοιολογικά ζητήματα που εγείρει η μεθοδολογία των επιστημών, στην σύγχρονη επιστήμη δεν μπορεί να είναι άλλο πράγμα η θεωρία και άλλο η πράξη: Αυτό ισχύει απολύτως και τα Οικονομικά. Η πραγματικά επιστημονική προσέγγιση, κάθε είδους, ποτέ δεν αποκόπτεται από τα εμπειρικά δεδομένα: Ξεκινά πάντοτε από την εμπειρική πραγματικότητα, συνθέτει σε επίπεδο θεωρίας, προβλέπει & ελέγχει την ακρίβεια των προβλέψεων της επιστρέφοντας και πάλι στην εμπειρική πραγματικότητα. Στη θεμελιακή σύστασή της κάθε πραγματική επιστήμη δεν μπορεί παρά να χτίζεται πάνω σε ένα συνεχές πήγαινε-έλα, πάνω σε έναν αδιάρρηκτο και αδιάκοπο κύκλο:

από τη συστηματική παρατήρηση των δεδομένων της εμπειρίας στη θεωρητική αφαίρεση και από τη θεωρητική κατασκευή στον εμπειρικό έλεγχό της,
από το ειδικό στο γενικό (ο δρόμος της επαγωγής -induction) και από το γενικό στο ειδικό (ο δρόμος της απαγωγής -deduction),
από την πράξη στη θεωρία και από τη θεωρία στην πράξη.

Η διαφορά, λοιπόν, ανάμεσα σε μια επιστημονική θεωρία και ένα «αξιωματικό» θεώρημα έχει διατυπωθεί με ιδιαιτέρως γλαφυρό τρόπο από τον A. Einstein: «Η φυσική αποτελεί ένα λογικό σύστημα σκέψης το οποίο βρίσκεται σε φάση εξέλιξης, και η βάση του οποίου δεν μπορεί να εξαχθεί από την εμπειρία μέσω μιας επαγωγικής μεθόδου, αλλά μπορεί να προκύψει μόνον από την ελεύθερη νόηση. Η αιτιολόγηση (περιεκτικότητα αλήθειας) του συστήματος έγκειται στην επαλήθευση των θεωρημάτων που προκύπτουν από τις αισθητηριακές εμπειρίες. Ο σκεπτικιστής θα πει: «Μπορεί κάλλιστα να αληθεύει ότι από λογικής άποψης αυτό το σύστημα εξισώσεων είναι σωστό. Αυτό, όμως, δεν αποδεικνύει ότι ανταποκρίνεται στη φύση». Έχεις δίκιο, φίλε σκεπτικιστή. Μόνον η εμπειρία μπορεί να κρίνει αν είναι αληθές». [iv]

Σε αυτήν την κατεύθυνση λοιπόν, η επιτυχημένη επιστημονική έρευνα έχει συγκεκριμένες προδιαγραφές όπως μας υπογραμμίζει με ιδιαιτέρως εύγλωττο τρόπο ο Young : «Σε κάθε περίπτωση, τα προαπαιτούμενα για πραγματικά επιτυχημένη έρευνα είναι οι σημαντικές ερωτήσεις και οι γόνιμες υποθέσεις. Η επιτυχημένη έρευνα, βέβαια, απαιτεί επιμέλεια και γνώση των απαραίτητων τεχνικών μεθόδων. Αν όμως θέλουμε να αποτελέσει κάτι παραπάνω από απλή εύρεση στοιχείων, απαιτεί φαντασία, καθώς και την ικανότητα να βλέπει κανείς ένα πρόβλημα και να επινοεί υποθέσεις που αξίζει τον κόπο να δοκιμαστούν. Ευτυχώς, η επιμέλεια δεν είναι σπάνια αρετή. Η τεχνική μπορεί να αποκτηθεί. Σπανίζει, όμως, η φαντασία και ιδίως το είδος της φαντασίας που δεν παρασύρεται εύκολα… Τα πιο σημαντικά πράγματα είναι: Ο ερευνητής να ενδιαφέρεται για ένα πραγματικό πρόβλημα, να διακρίνει δηλαδή ένα στόχο, όσο αμυδρός και αν είναι, προς τον οποίο θα πρέπει να συγκλίνουν οι έρευνες του, να είναι αρκετά ανοιχτόμυαλος ώστε να επιτρέπει στα νέα στοιχεία να τον οδηγήσουν προς μια νέα κατεύθυνση και να μην ξεχνά ότι η πετυχημένη οικονομική έρευνα προϋποθέτει πρωτότυπη σκέψη, αλλά και κάποιες τυποποιημένες διαδικασίες συλλογής και επεξεργασίας στοιχείων». [v]

“ Για Μια Νέα Οικονομική και Βιομηχανική Πολιτική ”

Συνολικά λοιπόν, μην περιμένετε ούτε από την Οικονομική επιστήμη ούτε και από τους οικονομολόγους θαύματα. Απλώς, μην παύετε να δίνετε προσοχή στις προσεγγίσεις και στις απόψεις τους. Ειδικά σε αυτές που χαρακτηρίζονται και από τεχνική αρτιότητα, και από μεθοδολογική διεισδυτικότητα και από επαρκή ερευνητική φαντασία. Κι από θεωρητική πληρότητα και από εμπειρική ελεγξιμότητα…

Οι οικονομολόγοι δεν είναι «θεοί», ναι.

Αλλά οι σοβαροί οικονομολόγοι πάντοτε ξέρουν κάτι περισσότερο από την απλή κοινή γνώμη.

Κι αυτό το έχει αποδείξει άφθονες φορές η πραγματικότητα.

Μην το ξεχνάτε λοιπόν αυτό -και να τους ακούτε…

[i] Young, “Economics as a Field of Research”, στο The Quarterly Journal of Economics, 1927,τομ. 42 (10),σσ.1-25
[ii] UNESCO (1972): Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών, μετάφραση στα ελληνικά, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ
[iii] A.Marshall (1906):Principles of Political Economy, Εdition Giard et Briere.
[iv] Einstein, Ideas and Opinions, New York, 1960, p.322 & 355
[v] Young, “Economics as a Field of Research”, στο The Quarterly Journal of Economics, 1927,τομ. 42 (10),σσ.1-25.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο αξιόλογο και πάντα ενημερωμένο news4money.gr με τον τίτλο: “Τι είναι η οικονομική επιστήμη και τι πρέπει να περιμένουμε από αυτήν;”